Ἀποφράς ἡ μέρα τῆς Ἁλώσεως;

Γράφει ὁ Γεώργιος Ἔξαρχος, Φιλόλογος,
Ὑποψήφιος Διδάκτωρ Ἱστορίας Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων 

 

 

«Καί ἦταν καιροί πού ἡ Πόλη πόρνη

σέ μετάνοιες ξενυχτοῦσε,

καί τά χέρια της δεμένα τά κρατοῦσε,

καί καρτέραγ’ ἕνα μακελάρη….

….Καί καρτέραγε τόν Τοῦρκο νά τήν πάρει…».

Οἱ στίχοι εἶναι τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ, ἀπό τόν «Δωδεκάλογο τοῦ Γύφτου».

Αἰῶνες πρίν τήν ἡμέρα τῆς Ἁλώσεως προϋπῆρχαν τάσεις πού αὐτές ἔγιναν ἱκανές γιά νά φθάσουμε μέ μαθηματική ἀκρίβεια σέ αὐτήν τήν ἴδια τήν Ἅλωση. Ἄλλωστε ἡ Ἅλωση ἄργησε γιά λίγες δεκαετίες, λόγω τοῦ ὅτι ὁ Βαγιαζήτ, ὁ προπάππους τοῦ Πορθητῆ ἐνῶ ἦταν ἕτοιμος νά καταλάβει τήν Πόλη, εἰσέβαλαν οἱ Μογγόλοι μέ τόν Ταμερλάνο στήν Μ. Ἀσία καί ἔτσι ἀναγκάστηκε νά λύσει τήν πολιορκία. Ὁ ἐπιθανάτιος ρόγχος τῆς Πόλης κράτησε πάνω ἀπό τρεῖς αἰῶνες. Πρίν ἀκόμη γίνει ἡ Α΄ Ἅλωση.

Ὅλοι οἱ ἱστορικοί μας λένε ὅτι ἄν εἴχαμε ὑποταχθεῖ στόν Πάπα πρίν τήν Ἅλωση ἀπό τούς Ὀθωμανους θά εἴχαμε γίνει προτεκτοράτο τοῦ Βατικανοῦ. Θά ἤμασταν χειρότερα ἀπό ὅτι εἴμαστε σήμερα. Βλέπουμε τόν ἑλληνισμό στήν Κάτω Ἰταλία, στήν Γαλλία κ.ἀλ. ὅτι ταυτίστηκε μέ τό παπικό στοιχεῖο. Ἑκατομμύρια κατοικῶν ἔχασαν τήν ἑλληνικότητά τους καί σέ κάποιους μόνο μένει ἡ ἀνάμνηση ὅτι κάποτε ἐκεῖ ὑπῆρχε ἡ Μεγάλη Ἑλλάδα καί ὁμιλεῖτο ἡ ἑλληνική γλώσσα. Ἄν ἀντιπαραβάλουμε τούς ρωμηούς τῆς Εὐρώπης οἱ ὁποῖοι κατακτήθηκαν ἀπό τούς Φράγγους, μέ τούς ρωμηούς τῆς Ἀνατολῆς, οἱ ὁποῖοι σέ πολλές περιοχές, λόγω διαφόρων καταστάσεων ἔχασαν μέν τήν ἑλληνική τους γλώσσα, κράτησαν ὅμως τήν Πίστη τους, θά συμπεράνουμε ὅτι ἡ ἑλληνικότητα διατηρήθηκε στήν καρδιά τους λόγω αὐτῆς τῆς Πίστης, ἐνῶ οἱ πρῶτοι, ἄν καί συνέχισαν νά μιλᾶνε ἑλληνικά, ξέχασαν ὡστόσο τήν ἑλληνική τους καταγωγή διότι ἔχασαν πρῶτα τήν Πίστη τους. Ἄρα συμπεραίνουμε ὅτι ὁ Ἑλληνισμός διασώζεται μέσω τῆς Ὀρθοδοξίας καί ὄχι τό ἀντίθετο. Νά θυμηθοῦμε ἐδῶ τό πλῆθος τῶν καλογήρων πού εἶχαν διακόνημα ἀνά τούς αἰῶνες τήν ἀντιγραφή ὅλης αὐτῆς τῆς ἀρχαίας κληρονομιᾶς, τῆς θύραθεν παιδείας, ὅπως τήν χαρακτήριζαν οἱ ἴδιοι. Ἡ ἐκφράγκευση λοιπόν τοῦ Πατριαρχείου τῆς Πρεσβυτέρας Ρώμης καί ἡ μεταβολή του σέ κράτος ἀπό τό 794 δημιούργησε μία Δύναμη πού συνεχῶς ἐποφθαλμιοῦσε τήν Κωνσταντινούπολη.

Τόν 16ο αἰ. ὁ Κύριλλος Λούκαρις σέ ἐπιστολή του εἶχε κάνει τήν ἑξῆς ἐπισήμανση πρός τούς εὐρωπαίους, οἱ ὁποῖοι χαρακτήριζαν ἀγράμματους ἤ ἀπολίτιστούς τούς ρωμηούς… Ἄν εἶχε βασιλεύσει ὁ Τοῦρ­κος εἰς τὴν Φραγκίαν δέκα χρόνους, χριστιανοὺς ἐκεῖ δὲν εὕρισκες καὶ εἰς τὴν Ἑλλάδα τώρα διακόσιους χρόνους εὑρίσκεται καὶ κακοπαθοῦσιν οἱ ἄνθρωποι καὶ βασανίζονται, διὰ νὰ στέκουν εἰς τὴν πίστιν τους, καὶ λάμπει ἡ πίστις τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸ μυστήριον τῆς εὐσέβειας καὶ σεῖς μοῦ λέγετε, ὅτι δὲν ἔχομεν σοφίαν;

Αὐτά πού λέει ὁ Λούκαρις τεκμαίρονται ἀπό τήν ζωή του. Ὁ βασιλιάς τῆς Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΓ΄ εἶχε πληρώσει 40.000 τάλληρα γιά νά ἐκθρονιστεῖ ὁ Λούκαρις ἀπό τόν Σουλτάνο. Ὅπερ καί ἐγένετο. Οἱ τοῦρκοι γιά τά χρήματα κάνουν τά πάντα. Ὁ Σουλτάνος ἔβαλε στήν θέση του τόν λατινόφρονα Τιμόθεο, κάτι πού ἤθελε ὁ Λουδοβίκος.

Σήμερα δέν εἴμαστε μόνο ὑπό προστασία. Εἴμαστε ὑπό συνεχιζόμενη κατοχή. Ὅταν ἡ Ἑλλάδα τό 1981 μπῆκε στήν τότε ΕΟΚ, γνωστός δημοσιογράφος ζήτησε τήν γνώμη τοῦ σπουδαίου μουσικοσυνθέτη Μάνου Χατζιδάκι. Αὐτός ἀπήντησε. Φοβᾶμαι πώς τώρα ἡ Ἑλλάδα θά περιέλθει σέ νέα τουρκοκρατία χειρότερη τῆς πρώτης.

Πότε βεβαίως ὁ Ἑλληνισμός δέν κλείστηκε μέσα στό καβούκι του. Ἰδίως μετά τόν Μ. Ἀλέξανδρο πού ὁ ἑλληνισμός ἔγινε ὑπέρ τό δέον οἰκουμενικός. Τό ἔργο τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου τό συνέχισε ὁ Ἅγιος Κωνσταντῖνος. Παρολαυτά τό ἄνοιγμα αὐτό προυποθέτει νά μποροῦμε νά ἐπιλέγουμε τά ξένα αὐτά στοιχεῖα πού θά βοηθήσουν τόν δικό μας πολιτισμό. Eἶναι γνωστή ἡ σχετική διατύπωση τοῦ Πλάτωνος στήν Ἐπινομίδα του «ὅ,τιπερ Ἕλληνες παρά βαρβάρων λάβωσι, κάλλιον τοῦτο εἰς τέλος ἀπεργάζονται».

Μέσα λοιπόν σέ αὐτό τό ἱστορικό πλαίσιο ἐντάσσονταν καί οἱ διαφορές ἀντιθέσεις πού προϋπῆρχαν πολύ πρίν τήν Ἅλωση.

Ἀπό τό 1054 τό Γένος ἦταν διχασμένο. ὅλοι οἱ διχασμοί μας μέχρι σήμερα ἐκπορεύονται ἀπό τήν στάση μας ἀπέναντι στήν Δύση. 13 μεγάλες ἑνωτικές προσπάθειες ἔγιναν ἀπό τό 1054 μέχρι τό 1438/39 ὅταν ἔγινε καί ἡ σύνοδος τῆς Φεράρρας Φλωρεντίας. Ὅλες αὐτές οἱ προσπάθειες ἦταν ὡς ἐπί τό πλεῖστον πολιτικές προσπάθειες ἕνωσης. Ὁ μεγάλος βυζαντινολόγος σέρ Στῆβεν Ράνσιμαν δικαιώνει τούς ἀνθενωτικούς. Ἡ ἀκεραιότητα τῆς Ἐκκλησίας πού ἐπεδίωκαν οἱ ἀνθενωτικοί, ὑποστήριζε, διατηρήθηκε μέ αὐτήν τήν ἀκεραιότητα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ.

Μέσα στήν διαμάχη αὐτή δημιουργήθηκαν διάφορες ὁμάδες. Αὐτές οἱ ὁμάδες λίγο πρίν τήν Ἅλωση εἶχαν ὡς ἐρείσματα μεγάλες ἡγετικές προσωπικότητες.

Χωρίς ἀμφιβολία, ὁ Κων. Παλαιολόγος εἶναι ἡ ἱερή μορφή τοῦ Γένους. Ὡς νέος Λεωνίδας ἀπαντᾶ στίς ἀξιώσεις τοῦ Μεχμέτ Β΄, τοῦ γνωστοῦ ὡς Μωάμεθ, γιά παράδοση τῆς Πόλης. Ὅμως λόγω τῆς θέσεώς του ἀναγκάστηκε νά κάνει κάποιες πολιτικές κινήσεις, πού θά μπορούσαμε νά τίς χαρακτηρίσουμε ὡς «θρησκευτικές» ἀκροβασίες. Στίς 12 Δεκεμβρίου τοῦ 1452 ἔφερε τόν καρδινάλιο Ἰσίδωρο νά λειτουργήσει στήν Ἅγια Σοφία. Τότε οὐσιαστικά ἔγινε ἡ Ἅλωση. Ὁ Ἰσίδωρος ἦταν ὀρθόδοξος μητροπολίτης Ρωσίας ὅπως καί ὁ Βησσαριων μητροπολίτης Νικαιας. Ἀμφότεροι λοιπόν ἀσπάστηκαν τόν παπισμό μετά τήν Σύνοδο Φεράρρας Φλωρεντίας. Τήν ὥρα πού τελοῦνταν ἡ Λειτουργία κάποιος μοναχός ὀνόματι Γεννάδιος, ὁ ὁποῖος χάριτι Θεοῦ ἔγινε Πατριάρχης μετά τήν Ἅλωση, διαμαρτυρόταν μέ χιλιάδες κόσμου ἔξω ἀπό τήν ἉγιαΣοφιά. Σέ αὐτήν τήν Λειτουργία ἀρνήθηκε νά συμμετασχεῖ ὁ Ἅγιος Ραφαήλ μέ τόν διάκονο του, τόν Ἅγιο Νικόλαο. Ὁ Παλαιολόγος ἐμφανῶς ἐκνευρισμένος τούς ἐξόρισε. Δέκα χρόνια ἀργότερα βρῆκαν καί οἱ δύο μαρτυρικό θάνατο στήν Λέσβο ἀπό τούς Τούρκους. Δέν μπορῶ νά πῶ ὅτι πρόδωσε τήν Πίστη μας ὁ τελευταῖος μας Αὐτοκράτορας. Προσπάθησε μέ κάθε κόστος νά ἀποσωβήσει τό τέλος τῆς Αὐτοκρατορίας.

Ἀπό τήν ἄλλη, κυριαρχεῖ ἀκόμη ἡ ἄποψη, ὅτι ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς ἦταν φιλότουρκος. Ὁ Νοταρας ἦταν ρεαλιστής, ὅπως καί ὅλοι οἱ ἀνθενωτικοί, διότι ἤξεραν τί σήμαινε Δύση. Μάλιστα εἶχε προτείνει στόν Παλαιολόγο τό 1451 νά συγκληθεῖ μία Σύναξη μέ τούς Δυτικούς μέ σκοπό τήν ἐξασφάλιση τῆς Αὐτοκρατορίας. Δέν ἦταν λοιπόν φύσει ἀνθενωτικός ὁ Νοταρᾶς, ἀλλά θέσει. Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς πολέμησε στό ΒΔ μέρος τοῦ κερατίου κόλπου ὡς ἀρχηγός σώματος, σύμφωνα πάντα μέ τόν Ράνσιμαν. Μετά τήν Ἅλωση ὁ Μεχμετ Β΄, ὁ γνωστός Μωάμεθ ὁ πορθητής, ὄχι μόνο δέν τόν ἔκανε διοικητή τῆς Πόλης ὅπως σκεφτόταν, λόγω τῶν ἱκανοτήτων του, ἀλλά τοῦ ἐπεφύλασσε μία οἰκογενειακή τραγωδία. Ἔφεραν μπροστά του τόν γαμπρό του, τόν ἄντρα τῆς κόρης του καθώς καί τόν μικρότερο γιό του, ὁ ὁποῖος ἦταν τότε 14 ἐτῶν. Ἤθελε ὁ πορθητής νά δώσει τήν συγκατάθεσή του ὁ ἴδιος ὁ Νοταρᾶς νά ἐκπληρώσει πάνω τους ὁ Μεχμέτ τίς ἄρρωστες ὀρέξεις του. Ὅταν ἀντέδρασε ὁ Νοταρᾶς ὁ Μεχμετ τούς σκότωσε καί τούς 3 μές στό παλάτι. Ἡ δέ γυναίκα του καί οἱ κόρες του πουλήθηκαν στά σκλαβοπάζαρα τῆς Ἀνατολῆς.

Γιατί ὅμως ὁ Νοταρᾶς κατηγορήθηκε ὡς τουρκόφιλος; Αὐτό ὀφείλεται στήν ἐξιστόρηση τοῦ Σφραντζῆ (Chronicon majus), ὁ ὁποῖος ἦταν πολιτικός του ἀντίπαλός του στήν Βυζαντινή Διοίκηση. Ὁ Νοταρᾶς κατηγορήθηκε μετά θάνατον γιά φιλοτουρκισμό ἀπό τήν περίφημη φράση «κρεῖττον ἐστί ἰδέναι ἐν μέσω τῆς Πόλεως τουρκικόν φακιόλιον ἤ καλύπτραν λατινική». Ὅμως ὁ μακαριστός καθηγητής Νικόλαος Τωμαδάκης ἀποκατέστησε ἐδῶ καί πολλά χρόνια τήν ἱστορική ἀλήθεια. Ὁ καθηγητής Τωμαδάκης δημοσίευσε τούς ἱστορικούς της Ἁλώσεως καί ἀπό αὐτόν γνωρίζουμε ὅτι ὁ Σφραντζῆς εἶχε προσωπική ἐμπάθεια μέ τόν Νοταρᾶ λόγω τῶν ἀξιωμάτων πού κατεῖχε. Τόσο ἦταν τό μίσος τοῦ Σφραντζῆ, ὥστε οὔτε κάν ἀνέφερε τό μαρτύριο τοῦ Νοταρᾶ. Καί ὁ Στῆβεν Ράνσιμαν ἀναφέρει ὅτι ἡ συγκεκριμένη φράση ἀνήκει στόν Πατριάρχη Μιχαήλ Γ΄ ὁ ὁποῖος τήν διατύπωσε τό 1177, λίγα χρόνια δηλαδη πρίν τήν Ἅλωση τοῦ 1204!

Ἀλλά καί οἱ Ἀνθενωτικοί Μοναχοί καί Κληρικοί πολέμησαν μαζί με τους ὑπόλοιπους Ἑνωτικούς καί τούς Λατίνους. ΄Ἕνα σῶμα ἑπτακοσίων ἀνδρῶν, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ περισσότεροι Μοναχοί, βρισκόταν στό κέντρο τῆς Πόλεως ὡς ἐφεδρικό σῶμα ὑπό τούς Δημήτριο Κατακουζηνό, τόν Νικηφόρο Παλαιολόγο καί τόν ἀνηψιό τοῦ μετέπετα Πατριάρχη Γενναδίου, Θεόδωρο Σοφιανό. Κατά μῆκος τμήματος τῶν θαλασσίων τειχῶν εἶχαν τοποθετηθεῖ Μοναχοί, οἱ ὁποῖοι καί ἀπέκρουαν τίς ἐπιδρομές τῶν Τούρκων. Δέν ὑπῆρξαν λοιπόν σύμμαχοι τῶν Τούρκων ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς καί οἱ Ἀνθενωτικοί. Οἱ Ἀνθενωτικοί ἦταν κατά τῆς ὑποταγῆς στόν Πάπα, ἀλλά δέν ἤταν φιλότουρκοι.

Ὅταν ἔπεσε ἡ Αὐτοκρατορία, ὕπηρξαν πολλές φορές ἐκλάμψεις πολιτισμοῦ. Οἱ κοινότητες διέσωσαν τήν Ρωμηοσύνη. Ἡ Ἐκκλησία ὡς μάνα ἀπό τήν μία καί ὡς ἐθναρχία ἀπό τήν ἄλλη προστάτευε τό μιλέτι τῶν Ὀρθοδόξων. Βέβαια ὑπῆρξαν καί πολλές δύσκολες καταστάσεις ὅπως ἐξισλαμισμοί καί παιδομαζώματα. Ὅμως μέ τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ ἀντέξαμε.

Γιά νά ἀποφευχθοῦν πάντως οἱ ἐξισλαμισμοί καί ἀφανίσουν τό Γένος στήν πορεία τους, χρειαζόταν ὁ φραγμός καί οἱ ρίζες τῆς παιδείας. Ὅ,τι ἔκανε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός μέ τίς περιοδεῖες του καί τήν ἵδρυση σχολείων σέ λαϊκό ἐπίπεδο, ἔκαναν σέ ὑψηλότερη βαθμίδα οἱ Κολλυβάδες Ἅγιοι ἐκδίδοντας καί ἑρμηνεύοντας κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, βίους καί ἀκολουθίες ἁγίων, ὕμνους τῆς Ἐκκλησίας, ἀκόμη καί σχολικά ἐγχειρίδια Γραμματικῆς, Φιλοσοφίας καί μάλιστα θύραθεν συγγραφέων, ἀρχαίων Ἑλλήνων.

Οἱ ἀγωνιστές τοῦ 1821, ὁ Κολοκοτρώνης, ὁ Μακρυγιάννης, ὁ Παπαφλέσσας καί ἄλλοι, γαλουχημένοι μέ τό πνεῦμα τῆς παραδόσεως τῶν Κολλυβάδων, βρέθηκαν προδομένοι καί στό σημεῖο αὐτό. Ἀγωνίσθηκαν γιά νά ἀπελευθερώσουν σωματικά τους Ἕλληνες ἀπό τούς Τούρκους, καί εἶδαν τήν Ἑλλάδα νά ὑποδουλώνεται πνευματικά στούς Εὐρωπαίους. Ἡ Δύση πού δέν μπόρεσε μέ τόν Βαρλαάμ Καλαβρό νά ἀλώσει τό Βυζαντιο, γιατί ἀντέδρασε ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς μέ τό κίνημα τοῦ Ἡσυχασμοῦ, οὔτε στήν Τουρκοκρατία, λόγω τῶν Κολλυβάδων, ἐπεχείρησε μετά τόν θάνατο τοῦ Καποδίστρια νά ἀλώσει πνευματικά τό νεοελληνικό κράτος. Τό νέο κράτος ἀποκόπηκε βίαια ἀπό τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση, διότι ἀκολούθησε τά προστάγματα τῶν νέων ἑνωτικῶν. Τοῦ Κοραῆ, τοῦ Μισαήλ Ἀποστολίδη, τοῦ Θεόκλητου Φαρμακίδη καί ὄχι τόν Παπουλᾶκο , τόν Φλαμιᾶτο καί τούς κολυβάδες.

Ὁ τίτλος τοῦ ἄρθρου εἶναι μία ρητορική ἐρώτηση' «ἀποφράς ἡ ἥμέρα τῆς Ἁλώσεως;» Σέ αὐτήν ἀπαντᾶ ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς. Διερωτᾶται λοιπόν ὁ Ἅγιος «γιατί ὁ Θεός δέν ἔφερε κάποιο ἀπό τά μεγάλα εὐρωπαϊκά βασίλεια, ρηγάτα γιά νά τοῦ δώσει τό δικό μας βασίλειο, ἀλλά ἔφερε τόν Τοῦρκο;» καί δίνει τήν ἀπάντηση μόνος του. «Ἤξερε ὁ Θεός πώς τά ἀλλά ρηγάτα μᾶς βλάπτουν εἰς τήν Πίστιν ἐνῶ ὁ Τοῦρκος δέν μᾶς βλάπτει εἰς τήν Πίστι, χρήματα δώστου καί καβαλίκεψε τόν.» Εἶναι ὁ πατροΚοσμᾶς φιλοτοῦρκος;; Ἔχτισε πάνω ἀπό 250 ἑλληνικά σχολεῖα καί μαρτύρησε ὁ ἴδιος στό τέλος. Μιλοῦσε συνεχῶς γιά τήν Ἀνάσταση τοῦ Γένους μέ τήν ἀπελευθέρωση τῆς Πόλης. Ἄρα, ὅπως ἔλεγε χαρακτηριστικά ὁ ἅγιος Παΐσιος «ὁ Θεός ἀπό τό κακό βγάζει πάντοτε καλό». Κλείνοντας ἀξίζει νά θυμηθοῦμε τά ἑπτάνησα τά ὁποία δέν γνώρισαν πότε τουρκοκρατία. Σέ αὐτά τά νησιά ὑπάρχουν ἄφθαρτα λείψανα ἁγίων. Ὁ ἅγιος Σπυρίδων καί ἡ Ἅγια Θεοδώρα στήν Κέρκυρα, ὁ ἅγιος Διονύσιος στήν Ζακυνθο καί ὁ ἅγιος Γεράσιμος στήν Κεφαλονιά. Αὐτοί οἱ ἅγιοι εἶναι τό προπύργιο τῆς Ρωμηοσύνης. Κάτι ἤξερε ὁ καλός Θεός καί τούς τοποθέτησε ἐκεῖ.